Opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z dnia 7 grudnia 2021 r. w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, wpisanego do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów pod numerem UD261.
Przedstawiony do zaopiniowania projekt aktu prawnego stanowi kolejną ingerencję ze strony ustawodawcy w przepisy procedury cywilnej. Takie działanie ze strony ustawodawcy niewątpliwie powoduje, że liczba oraz rozmiar projektowanych zmian w ostatnim czasie nakazuje wyprowadzić wniosek, zgodnie z którym takie zachowanie nie służy zarówno stronom postępowania cywilnego, przedstawicielom wymiaru sprawiedliwości oraz profesjonalnym pełnomocnikom.
Jednocześnie Eksperci Ośrodka wskazują w zakresie dotyczącym wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego liczne wątpliwości natury konstrukcyjnej, terminologicznej, metodologicznej oraz związane z zakresem zastosowania projektowanego art. 133 § 4 k.r.o. Zmiany te uznają także za niespójne systemowo, a ponadto prowadzące do nierównego traktowania poszczególnych osób, co stanowiłoby naruszenie art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Ponadto liczne wątpliwości interpretacyjne powstające na gruncie proponowanej regulacji mogą powodować, że w razie jej wprowadzenia w obecnym kształcie do porządku prawnego nie dojdzie do realizacji wymogu pewności prawa i poszanowania zasady zaufania obywateli wobec prawa. W konsekwencji, w ocenie autorów niniejszej opinii, proponowana zmiana nie może ostać się w jej obecnym kształcie, choć należy przyznać, że intencja autorów projektu wydaje się w pewnym stopniu odpowiadać oczekiwaniom społecznym.
Negatywnie ocenia się zmiany dotyczące wprowadzenia tzw. natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych. Wbrew założeniom autorów projektu instytucja ta nie jest zgodna z zasadą dobra dziecka i nie sprzyja ochronie jego uzasadnionego interesu. Może również prowadzić do nierównego traktowania dzieci pochodzących z różnych związków tego samego rodzica, co może przesądzać o potencjalnej niezgodności projektowanego art. 133¹ § 1 k.r.o. z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Ponadto instytucji natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych Eksperci Ośrodka zarzucają brak spójności systemowej w kontekście całokształtu regulacji alimentacyjnych w prawie rodzinnym i wątpliwości związane z zakresem zastosowania art. 133¹ § 1 k.r.o. W ocenie autorów niniejszej opinii należy opowiedzieć się przeciwko wprowadzeniu instytucji natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych. Gdyby jednak miało dojść do wprowadzenia uproszczonego trybu dochodzenia przez dziecko alimentów od rodzica o pewnej standardowej wysokości (w poprawionym kształcie), to taka regulacja powinna mieć charakter jedynie procesowy.
Ideę zmian dotyczących odpowiedniego stosowania przepisów o kontaktach z dzieckiem do kontaktów z ubezwłasnowolnionym całkowicie – przy wyłączeniu odesłania do przepisów o kontaktach z dzieckiem nakładających obowiązek utrzymywania kontaktów z rodzicami – oceniono pozytywnie. Jednak mankamentem projektowanego art. 175 § 2 k.r.o. jest to, że zawarta w nim regulacja nie będzie prowadziła do wystarczająco jasnego określenia kręgu osób uprawnionych do kontaktów z ubezwłasnowolnionym całkowicie, mogąc stanowić źródło wątpliwości interpretacyjnych. Prowadzi to do wniosku, że projektowana regulacja w obecnym kształcie nie w pełni zapewnia realizację celu założonego przez jej autorów.
Pozostałe zmiany zaproponowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym nie budzą zastrzeżeń Ekspertów Ośrodka, jednak kilka z zaproponowanych rozwiązań jest możliwych do zastosowania także na gruncie aktualnie obowiązującego porządku prawnego.
Eksperci Ośrodka wskazują, że proponowane rozwiązania w zakresie procedury cywilnej w większości multiplikują czy też nakładają nowe obowiązki na strony postępowania oraz wymiar sprawiedliwości. Wbrew pierwotnym zamysłom analizowane przepisy nie chronią instytucji małżeństwa i nie realizują przewodniej zasady postępowań w sprawach rodzinnych jaką bez wątpienia jest zasada dobra dziecka czy wreszcie nie odciążają wymiaru sprawiedliwości.
Ponadto proponowaną zmianę art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oceniono negatywnie i postawiono się na przeciwko jej przeprowadzania. Eliminacja obowiązku zwrotu stronie połowy opłaty nie realizuje zasady szczególnej ochrony rodziny (wbrew odmiennej tezie zawartej w uzasadnieniu projektu nowelizacji). Projektowana zmiana zdaniem Ekspertów Ośrodka zmierza w istocie wyłącznie do ochrony interesu fiskalnego państwa, który nie powinien dominować nad interesem stron postępowania. Ponadto przeciwko wprowadzeniu tej zmiany przemawia rozmiar nakładu pracy sądu w sprawie o rozwód bądź separację bez orzekania o winie (w porównaniu do postępowania, w którym wina jest przedmiotem badania przez sąd).